Obrót i rozliczanie wierzytelności

1.1. Pojęcie wierzytelności w ujęciu cywilistycznym

Mówiąc ogólnie wierzytelność jest to zakres (treść) uprawnień jaka przysługuje wierzycielowi w stosunku do dłużnika. Wierzyciel i dłużnik to strony stosunku zobowiązaniowego. Zgodnie art. 353 § 1 Kodeksu cywilnego zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić. Jak wynika z powyższego przepisu elementami konstrukcyjnymi stosunku zobowiązaniowego jest wierzytelność, będąca prawem przysługującym wierzycielowi, oraz dług będący obowiązkiem ciążącym na dłużniku. Oba te elementy należą do świadczenia, które jest przedmiotem stosunku zobowiązaniowego. Wierzytelnością jest zatem uprawnienie wierzyciela do żądania spełnienia danego świadczenia przez dłużnika - prawo podmiotowe przysługujące wierzycielowi należące do jego aktywów. Jest ono pojęciem odwrotnym do pojęcia długu, który należy do pasywów dłużnika, czyli drugiej strony stosunku zobowiązaniowego. Według art. 353 § 2 Kodeksu cywilnego świadczenie może polegać na działaniu albo na zaniechaniu. Podkreślenia wymaga, iż zachowanie się dłużnika musi być zgodne z treścią zobowiązania i zadośćuczynić godnemu ochrony interesowi wierzyciela, który przyjmuje najczęściej wartość majątkową.

Świadczenie będące przedmiotem stosunku zobowiązaniowego musi być możliwe do spełnienia. Warunek ten wywodzi się już z prawa rzymskiego, w którym obowiązywała zasada impossibilium nulla obligatio. Istnienie zatem stosunku o charakterze obligacyjnym zależy od tego, czy jego świadczenie mieści się w granicach możliwości. Przepisy kodeksu cywilnego przewidują dwa rodzaje niemożności świadczenia:

• a) niemożność pierwotną,

• b) niemożność następczą.

Z pierwszym rodzajem niemożności świadczenia będziemy mieli do czynienia gdy świadczenie od samego początku nie jest możliwe do spełnienia. Wówczas zobowiązanie nie powstanie w ogóle. Potwierdza to art. 387 § 1 k.c., w myśl którego umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna. Natomiast gdy świadczenie staje się niemożliwe do spełnienia po powstaniu stosunku zobowiązaniowego, mamy do czynienia z drugim rodzajem niemożności świadczenia. Wówczas samo zobowiązanie jest ważne, jednakże albo samo wygaśnie jeżeli świadczenie stanie się niemożliwe na skutek okoliczności za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi (art. 475 § 1 k.c.) i dłużnik będzie zwolniony od obowiązku świadczenia albo utrzyma się w mocy gdy świadczenie stało się niemożliwe z winy dłużnika, a dłużnik będzie zobowiązany do dania odszkodowania zamiast świadczenia (art. 493 § 1 k.c.).

Przy zastosowaniu kryterium czasu świadczenia możemy podzielić na

• a) jednorazowe

• b) ciągłe.

Ze świadczeniem jednorazowym mamy do czynienia, gdy jego spełnienie wymaga w zasadzie jednorazowego zachowania się dłużnika, także wówczas gdy miałoby się na nie składać kilka czynności. Natomiast świadczenie jest świadczeniem ciągłym, gdy jego spełnienie wymaga od dłużnika określonego zachowania przez pewien czas.

Kolejnym kryterium podziału jest właściwość przedmiotu świadczenia. Według tego kryterium świadczenie może mieć charakter:

• a) podzielny

• b) lub niepodzielny.

Świadczenie jest podzielne, gdy może być spełnione częściowo bez zmiany jego przedmiotu lub wartości. Przeciwieństwem świadczenia podzielnego jest świadczenie niepodzielne, a więc świadczenie, które musi być spełnione w całości.

Szczególnego rodzajem świadczenia jest świadczenie pieniężne. Przedmiotem takiego świadczenia nie są oznaczone indywidualnie sztuki pieniądza, ani pewna ich ilość oznaczona cechami gatunkowymi, ale określona kwota pieniężna wyrażona w oznaczonej jednostce walutowej wyrażająca określoną wartość ekonomiczną tego świadczenia. Pieniądzem w szerokim znaczeniu tego słowa, są wszelkie środki płatnicze, których używa się w obrocie, czyli pieniądz krajowy i zagraniczny (banknoty, monety), jak również różnego rodzaju papiery wartościowe (weksle, czeki), listy zastawne, obligacje opiewające na pewne sumy jednostek pieniężnych – zob. W. Czachórski - „Zobowiązania. Zarys wykładu”. Pieniądzem w ścisłym tego słowa znaczeniu są tylko środki płatnicze, którym państwo nadało moc umarzania zobowiązań pieniężnych, czyli banknoty i monety emitowane przez to państwo, określane często mianem pieniądza gotówkowego. W obrocie gospodarczym realizacja wierzytelności pieniężnych odbywa się w sposób bezgotówkowy za pośrednictwem tzw. pieniądza bezgotówkowego, określanego również mianem pieniądza bankowego. Polega to na przepływie środków pomiędzy rachunkami bankowymi stron stosunku zobowiązaniowego czyli od dłużnika do wierzyciela, a przepływ ten przejawia się odpowiednimi zapisami na tych rachunkach, dokumentującymi wpływ lub wypływ określonej kwoty i powiększeniem lub pomniejszeniem salda czyli wysokości środków pieniężnych znajdujących się na tych rachunkach. Pieniądz w obrocie może reprezentować różnego rodzaju wartości:

• a) wartość nominalną, wyrażoną w odpowiednim napisie lub znaku,

• b) wartość wewnętrzną przejawiająca się wartością materiału z którego został wykonany i dotycząca wyłącznie pieniądza wykonanego z metali szlachetnych złota lub srebra – pieniądz kruszcowy,

• c) wartość kursową, określaną na podstawie relacji w stosunku do innych walut,

• d) wartość nabywczą, określana w oparciu o jego siłę nabywczą w obrocie w stosunku do innych dóbr majątkowych, a przede wszystkim towarów.

Zatem ten sam pieniądz może przyjmować różną wartość, zależnie od przyjętego miernika wartości.

1.2. Pojęcie wierzytelności w ujęciu podatkowym

Definicji wierzytelności nie znajdziemy zarówno w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych jak i w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych. Jednakże oba akty prawne posługują się tym pojęciem w regulacjach prawnych dotyczących kosztów uzyskania przychodów. W przepisach ustawy o rachunkowości używa się pojęć należności i zobowiązania, z tym że pojęcie należności odnosi do aktywów, a pojęcie zobowiązania określa się jako wynikający z przeszłych zdarzeń obowiązek wykonania świadczeń o wiarygodnie określonej wartości, które spowodują wykorzystanie już posiadanych lub przyszłych aktywów jednostki. Dlatego też zarówno organy podatkowe przy wykładni przepisów podatkowych, w których mamy do czynienia z wierzytelnościami, jak i sądy administracyjne sprawujące kontrolę sądową na decyzjami organów podatkowych przy definiowaniu pojęcia wierzytelność posługują się określeniami zawartymi w słownikach, które notabene odpowiadają definicjom zawartym w prawie cywilnym.

PAMIĘTAJ: Definicję wierzytelności w prawie podatkowym można określić jako przysługujące wierzycielowi uprawnienie do domagania się od dłużnika spełnienia świadczenia pieniężnego lub rzeczowego, realizowanego w ramach obrotu gospodarczego. Wierzytelnością są wszelkie spodziewane przychody środków pieniężnych pochodzących z różnych tytułów (np. sprzedaży towarów i usług, zobowiązań publiczono-prawnych, wynagrodzeń pracowników). Powstanie wierzytelności poprzedza przepływ środków pomiędzy kontrahentami – wierzycielem i dłużnikiem.

1.3. Przedawnienie uprawnień wierzyciela wynikających z wierzytelności

Uprawnienia przysługujące z tytułu posiadania wierzytelności są ograniczone czasowo. Mówi o tym art. 117 k.c., zgodnie z którym z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu.

Według ogólnej zasady zawartej w art. 118 k.c. termin przedawnienia wynosi lat dziesięć. W przypadku roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczych okres przedawnienia wynosi 3 lata. Trzyletni okres przedawnienia stosuje się do wszystkich wierzytelności z tytułu prowadzonej działalności. Zgodnie z art. 554 k.c. roszczenia z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy, roszczenia rzemieślników z takiego tytułu oraz roszczenia prowadzących gospodarstwa rolne z tytułu sprzedaży płodów rolnych i leśnych przedawniają się z upływem lat trzech.

Zgodnie z art. 120 k.c. bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. W przypadku wierzytelności wynikających z prowadzonej działalności gospodarczej termin wymagalności roszczenia, zawarty jest na rachunkach lub fakturach wystawianych przez przedsiębiorców i określany jest jako termin zapłaty. Termin ten może być określony poprzez wskazanie konkretnej daty np. 15.03.2016 roku lub wskazanie okresu w jakim wierzytelność wynikająca z faktury lub rachunku winna być zapłacona np. w ciągu 14 dni. W tym drugim przypadku roszczenie wynikające z tej wierzytelności staje się wymagalne po upływie tego okresu. Co w przypadku gdy termin płatności podany na fakturze jest inny od terminu wynikającego z umowy (krótszy). Który termin w takim przypadku będzie miał zastosowanie? Rozstrzygnięcia tego przypadku dokonał Sąd Rejonowy we Wrocławiu (Wrocław-Śródmieście) IX Wydział Cywilny w wyroku z dnia 28 maja 2014 r. sygn. akt IX C 504/14. Orzekł, iż dla oceny kwestii wymagalności roszczenia nie ma znaczenia termin zapłaty wskazany na fakturze, bowiem wymagalność jako kategoria obiektywna wynika z treści zawartej umowy. Wskazany na fakturze termin płatności, zostaje wyznaczony jednostronnie, wbrew treści umowy, czyli wbrew temu na co strony czynności prawnej się umówiły.

Podkreślenia wymaga fakt, iż terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani wydłużane przez czynność prawną – art. 119 k.c. Jednakże przepisy kodeksu cywilnego przewidują sytuacje, w których bieg terminu przedawnienia ulega przerwaniu. Zgodnie z art. 123 § 1 bieg przedawnienia przerywa się:

• a) przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia,

• b) przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje,

• c) przez wszczęcie mediacji.

Po każdym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na nowo, przy czym w przypadku przerwania przedawnienia przez czynność w postępowaniu przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym albo przez wszczęcie mediacji, przedawnienie nie biegnie na nowo, dopóki postępowanie to nie zostanie zakończone.

Skutkiem upływu terminu przedawnienia jest brak możliwości dochodzenia od dłużnika spełnienia świadczenia, czyli wywiązania się z obowiązku wynikającego z treści łączącego wierzyciela i dłużnika stosunku zobowiązaniowego, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne

Podkreślenia wymaga również to, iz przedawniona wierzytelność nie wygasa, co oznacza, że jeżeli dłużnik spełni świadczenie po upływie terminu przedawnienia, nie może żądać jej zwrotu. Przedawnione wierzytelności nie mogą być jednak dochodzone przymusowo.

Przedawnienie wierzytelności wywołuje skutki podatkowe zarówno u wierzyciela jak i u dłużnika....